I. ប្រវត្ដិទឹកដីខ្មែរ

I. ប្រវត្ដិទឹកដីខ្មែរការសិក្សាបុព្វប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ តំរូវអោយយើងដឹងពីអាយុកាលនៃទឹកដីខ្មែរផងដែរ ដែលមានប្រវត្ដិជាប់ទាក់ទងនឹងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ទាំងមូល។ យ៉ាងណាមិញគេបានដឹងថា នៅដើម និងនៅចុងស័ក (ère)ទី១ ភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍ បានពើបប្រទះនឹងពើងផ្នត់កាលេដូន្យាង (Plissement calédonien) និងពើងផ្នត់អែរស៊ីន្យាង(Plissementhercynien) ដែលបន្ដាលអោយផុះផុលកើតបានជាជួរភ្នំ និងខ្ពង់រាបនានា នៅពាសពេញប្រទេសខ្មែរសព្វថ្ងៃ។បន្ទាប់មកដីដែលដុះ ផុសឡើងនេះក៏ត្រូវទឹកសមុទ្រ ទន្រ្ទានបន្ដាលអោយលិចលង់អស់ រហូតដល់ដំនាច់ស័កទី៣។ នៅដើមស័កទី៤មានការបំផុសដីម្ដងទៀតចាប់ពីភូមិភាគហេមពាន្ដ ចុះរហូតដល់ភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍ទាំងមូល។ ដីខ្មែរត្រង់ភាគខ្លះក៏ដុះឡើងកំពស់ពី៧០០ ទៅ ៨៨០ ម៉ែត្រ។ ក្នុងអំលុងស័កទី៤ នេះ គេសង្កេតឃើញលំនាច និងជំនោរទឹកសមុទ្រឆ្លាស់គ្នាច្រើនលើកច្រើនសា ជាហេតុបន្ដាលអោយដីដែលផុសឡើងហើយត្រូវលិចបាត់ទៅក្នុងទឹកសមុទ្រវិញ រួចផុសឡើងសាជាថ្មីម្ដងទៀត ។ នៅចន្លោះពី៦០០០០០ ដល់ ១៥០០០ ឆ្នាំមុន គ.ស. ទឹកសមុទ្របាននាចថយទៅពី១៣០ ដល់ ១៨០ម៉ែត្រ (បើប្រៀបធៀបនឹងកំពស់ទឹកសមុទ្រសព្វថ្ងៃ)។ ភូគព្ភវិទូខ្លះបានពន្យល់ថា ដោយអាស្រ័យហេតុខាងលើនេះហើយ បានជាកាលណោះភូមិភាគអិន្ឌូចិន និងប្រជុំកោះអាំងសុយឡាំង (Insulinde) ស្ថិតជាប់គ្នារហូតគ្មានសមុទ្រខណ្ឌ ដូចយើងឃើញសព្វថ្ងៃនេះទេ។ នៅប្រមាណ១៥០០០ឆ្នាំមុន គ.ស. ទឹកសមុទ្របានចោរឡើងកំពស់ ១៥ម ដែលជាហេតុនាំអោយទឹកដីខ្មែរក្រោមព្រមទាំងវាលទំនាបប្រទេសខ្មែរបច្ចុប្បន្នខ្លះលិចបាត់ទៅក្នុងទឹកវិញ។ នៅ ស.វ.ទី៣ មុន គ.ស. ទឹកសមុទ្របាននាចម្ដងៗទៅវិញ។ អែទន្លេមេគង្គក៏បាននាំដីល្បាប់មកចាក់បង្កើតជាដីសន្ដរចុះទៅទិសខាងត្បូង ដេញតាមសំរកទឹកសមុទ្រម្ដងៗដែរ(8)៨ = បែបរៀនសង្គមសិក្សា វិជ្ជាប្រវត្ដិសាស្រ្ដថ្នាក់មធ្យមសិក្សាឆ្នាំទី១ របស់ក្រុមវិជ្ជាការក្រសួងសិក្សាធិការ (ភាសាថៃ) បឹងកកព.ស. ២៥១២ គ.ស. ១៩៦៨
II. បុព្វប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរតើទឹកដីខ្មែរដែលមានប្រវត្ដិដូចបានរៀបរាប់ខាងលើនេះ មានមនុស្សមករស់នៅចាប់តាំងពីពេលណាមក? ហើយការរស់នៅក្នុងសម័យដើមនោះមានលក្ខណៈដូចម្ដេចខ្លះ?។ ចំពោះបញ្ហានេះបុព្វប្រវត្ដិវិទូបានពោលថា បុព្វប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរមិនទាន់មានលក្ខណៈច្បាស់លាស់ ព្រោះការស្រាវជ្រាវក្នុងវិស័យនេះមិនទាន់បានធ្វើអោយដិតដល់នៅឡើយ។ ចំពោះយុគថ្មបំបែក គេទើបតែរកឃើញដានខ្លះៗប៉ុណ្ណោះ។ នៅក្នុងឆ្នាំ ១៩៦៣ លោក E.Saurinបានរកឃើញដុំថ្មចាំងនៅទន្លេមេគង្គ នៅចន្លោះខែត្រស្ទឹងត្រែង និងខែត្រក្រចេះ។ ក្រៅពីនេះនៅមានវត្ថុផ្សេងៗទៀតធ្វើពីថ្មចាំង ត្រូវគេបានរកឃើញនៅតំបន់អង្គរដែរ។ ស្ថានីយអែទៀតៗ ដែលគេបានរកឃើញរហូតដល់សព្វថ្ងៃមានចំនួន៦ ហើយសុទ្ធតែស្ថានីយទាក់ទងនឹងយុគថ្មរំលីងលាយលោហធាតុ។
ក.១. ស្ថានីយសំរោងសែន អន្លង់ផ្ដៅ ម្លូព្រៃសំរោងសែនជាស្ថានីយមួយស្ថិតនៅខែត្រកំពង់ឆ្នាំង ខាងជើងបឹងទន្លេសាប។ ស្ថានីយនេះជាដីទួលមានកំពស់៥ម. ហើយមានផ្ទៃប្រមាណ ៦០០០ ម៉ែត្រក្រលាប៉ុណ្ណោះ ។ លោក Roques បានរកឃើញស្ថានីយនេះនៅឆ្នាំ១៨៧៩។ ក្រោយមកលោក Moura ១៨៨២ លោក Aymonier 1901 លោក Mansuy 1902 និង 1923 បានទៅធ្វើការរុករកនៅទីនោះទៀត។ ការរកឃើញស្ថានីយនេះនៅឆ្នាំ ១៨៧៦ ជាជំហានដំបូងក្នុងការស្រាវជ្រាវផ្នែកប្រវត្ដិសាស្រ្ដនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។អន្លង់ផ្ដៅជាស្ថានីយមួយស្ថិតនៅចំងាយ ៣០គ.ម.ត្រង់ទិសអាគ្នេយ៍ពីសំរោងសែន ហើយមានប្រដាប់ប្រដាដូចនៅស្ថានីយខាងលើនេះដែរ ។ លោក Mansuy បានរកឃើញស្ថានីយនៅឆ្នាំ ១៩០២ ហើយបានដាក់ឈ្មោះហៅថា Longprao ទៀតផង។ ម្លូព្រៃស្ថិតនៅខាងជើងខេត្ដព្រះវិហារ ហើយត្រូវបានរកឃើញដោយលោក P.lévy នៅឆ្នាំ ១៩៤៣។ ស្ថានីយនេះថ្មីជាងស្ថានីយពីរខាងលើ ព្រោះមានប្រដាប់ប្រដាធ្វើពីលោហធាតុច្រើន។ វត្ថុដែលគេបានរកឃើញនៅស្ថានីយទាំង៣នេះមាន ៖
ពីថ្មរំលីង : ពូថៅដែលមានពន្លួញ ពន្លាក ញញួរ ត្មោងដំសំបកឈើ យកសរសៃ ទ្រនាប់ កាំបិទ កន្ដៀវ ថ្មសំលៀង ពុម្ពចាក់កន្ដៀវ កងដៃ ក្បាលត្រល់ អង្រែ ផ្លែសន្ទូចអំពីឆ្អឹងសត្វ : ចុងព្រួញ កាំបិត ផ្លែសន្ទូច កន្ដៀវ គ្រឿងអលង្ការពីសំបកខ្យង : អង្កាំ ទំហូពីដីអិដ្ឋ : ទំហូ អង្កាំ ក្អម ឆ្នាំង ចានទាប ចានក្រលូម ចានផើងពីលង្ហិន : ចុងព្រួញ កន្ដៀវ ពូថៅ ដួង ផ្លែសន្ទូចពីដែក : មានតែពន្លាក១គត់ នៅស្ថានីយម្លូព្រៃ។ឆ្អឹងមនុស្ស : ឆ្អឹងស្មង ឆ្អឹងភ្លៅ ឆ្អឹងដើមដៃ លលាដ៍ក្បាល១ សំនង់ផ្ទះបាយ : ធ្យូង។ក្នុងចំនោមរបស់ទាំងឡាយដែលបានរៀបរាប់ខាងពីលើយើងបានសង្កេតឃើញថា វត្ថុធ្វើពីថ្មរំលីងបាននៅលាយលំជាមួយនឹងវត្ថុធ្វើពីលោហធាតុ ។ ដូច្នោះយើងអាចសន្និដ្ឋានបានថា នៅប្រទេសខ្មែរយើងពុំមានព្រំដែនអោយបានច្បាស់
ពូថៅថ្មរំលីងមានពន្លួញ
ផ្លែសន្ទូចធ្វើពីលង្ហិន
ចានជើងធ្វើពីអិដ្ឋ
លាស់រវាងយុគថ្ម និងយុគលោហធាតុទេ ។ អែរបស់ដែលធ្វើពីដែក មានតែមួយគត់គឺ ពន្លាកនៅម្លូព្រៃ ត្រង់នេះសអោយឃើញថា មនុស្ស បុព្វប្រវត្ដិសាស្រ្ដប្រហែល ជាមិនទាន់ចេះស្លដែកនៅឡើយទេ។ ហើយបានរៀនបច្ចេកទេសនេះពីពួកអិន្ឌា ព្រោះគេបានសង្កេតឃើញថាពួកកួយដែលចេះស្លដែក នៅក្នុងខេត្ដកំពង់ធំនៅប្រើប្រាស់ស្នប់ ដែលគេឃើញមានប្រើប្រាស់ក្នុងរដ្ឋអុរិស្សរបស់អិន្ឌានៅឡើយ។ ម្យ៉ាទៀត ពិធីសែនព្រេន ដែលពួកកួយបានប្រារព្ធធ្វើ មុនពេលស្លដែកម្ដងៗ ក៏ជាពិធីខាងសាសនាព្រាហ្មណ៍ដែរ។
គួរបញ្ជាក់ថា នៅឆ្នាំ ១៩០១ គេបានរកឃើញនៅកោះសំរោងសែន នូវលលាដ៍ក្បាលមួយ ដែលពុកផុយច្រើនណាស់ទៅហើយ ដោយសារតែទឹកជំនន់នៅទីនោះ។ ក្រោយពីបានសិក្សាពួកបុព្វេប្រវត្ដិវិទូបានចាត់ទុកថាឆ្អឹងលលាដ៍នេះស្ថិតនៅចន្លោះពួកក្បាលកន្ដាល (mésocéphalie) គឺពួកក្បាលមូល (Sons- braachycéphalie)។ បើដូច្នេះយើងឃើញថា ចំនាត់ខាងលើនេះមានលក្ខណៈស្រប នឹងលទ្ធផលរបស់លោក J.Deriker ដែលលោកបានរកឃើញថា ជនជាតិខ្មែរបច្ចុប្បន្ននេះ ជាពូជដែលមានក្បាលមូល (Sous- brachycéphalie) ដោយមានសន្ទស្សន៍លលាដ៍ ៨៣,៦។ ការប្រៀបធៀបនេះបានអនុញ្ញាតអោយយើងសន្និដ្ឋានបានថា មនុស្សដែលរស់នៅសម័យសំរោងសែនគឺ ពិតជាបុព្វបុរស របស់ជនជាតិខ្មែរសព្វថ្ងៃ ហើយលោកមិនទាន់បានទទួលអិទ្ធិពលអិន្ឌានៅឡើយក្នុងវិស័យបូជាសព។ ដោយសំអាងទៅលើកំពស់ដីល្បាប់ ៥ម ដែលគ្របពីលើស្ថានសំរោងសែន អ្នកបច្ចេកទេសបានសន្និដ្ឋានថា ស្ថានីនេះមានអាយុប្រហែល ១០០ រឺ ២០០ ឆ្នាំមុន គ.ស.។
ក.២. ស្ថានីយព្រែកឆ្លូងនេះជាស្ថានីយថ្មរំលីងមួយទៀត ដែលលោក B.Groslier បានរកឃើញនៅព្រែកឆ្លូង សុ្រកមេមត់ ខេត្ដកំពង់ចាមនៅឆ្នាំ ១៩៦២ (១០) ជាយូរមកហើយ លោក Groslier បានសិក្សាពីលើយន្ដហោះ នូវស្នាដៃធ្វើពីដីមានរាងមូលដែលនៅរាយប៉ាយ ចាប់តាំងពីឡាបានសៀកដល់ឡុកនិញ (LocNinh) ក្នុងប្រទេសវៀតណាមខាងត្បូងដោយឆ្លងកាត់តាមមេមត់ បានសេចក្ដីថាស្នាដៃទាំងនោះស្ថិតនៅក្នុងតំបន់ដីក្រហមនៃចំការកៅស៊ូធំៗ។10=Henri Russier, Histoire sommaire du royaume du Cambodge des origines à nos jours (broch-ure ronéotypé 1929?
មានសញ្ញាសម្មតិកម្មជាច្រើនបានស្របគ្នា ជាហេតុនាំអោយលោក Groslier ជឿថា ទីកន្លែងទាំងនោះ ជាទីលំនៅរបស់ជនជាតិខ្មែរដើម។ ដូច្នេះដើម្បីធ្វើការបញ្ជាក់ពីគំនិតនេះនៅឆ្នាំ ១៩៦២ លោក Groslier បានជ្រើសរើសយកទីកន្លែងមួយនៅព្រែកឆ្លូងដើម្បីធ្វើកំនាយ ព្រោះកន្លែងនោះស្ថិតនៅចំកន្ដាលប្រព័ន្ធទាំងមូល។ ក្នុងការរុករកនេះ លោក Grolier បានរកឃើញរបស់ធ្វើពីថ្ម និងគ្រឿងចានឆ្នាំងមួយចំនួនធំ។ វត្ថុទាំងនោះបានបង្ហាញអោយឃើញថា នៅត្រង់កន្លែងដែលជាជំរំការពារយ៉ាងមាំមួននោះ មានមនុស្សរស់នៅដោយការរៀបចំយ៉ាងហ្មត់ចត់ហើយ។ ជំរំដែលលោក Groslier បានសិក្សា មានកំពែងរាងមូលព័ទ្ធជុំវិញ (វិជ្ឈមាត្រ ជាង២០០ម.) ហើយមានផ្លូវចូលពីរ ។ អាយុនៃជំរំមានប្រហែលពី១៥០០ ដល់ ៥០០(?) ឆ្នាំមុនគ.ស។ ប្រដាប់ប្រដាដែលធ្វើពីថ្មរំលីងមានរាងប្លែកៗ ខ្លះមានរាងជាពង ខ្លះរាងជាចតុមុម យកលំនាំតាមរបស់ដែលធ្វើពីលង្ហិនដំបូង។ គ្រឿងចានឆ្នាំងមានរាងច្រើនបែបយ៉ាងហើយ មានក្បាច់រចនាល្អវិចិត្រ ប៉ុន្ដែក្រោយមកបែរជាមានសភាពគ្រោតគ្រាតគ្មានលំអអ្វីសោះ។ វត្ថុទាំងអស់នេះគេចាត់ទុកថាជាស្នាដៃរបស់ជនជាតិខ្មែរដើម មុនពេលដែលជនជាតិនេះចុះមករស់នៅត្រង់វាលទំនាបនៃទន្លេមេគង្គ និងមុនពេលដែលបានទទួលអរិយធម៌អិន្ឌា។
ក.៣ ស្ថានីយល្អាងស្ពានពីឆ្នាំ ១៩៦៦ ដល់ឆ្នាំ១៩៦៩ លោកនិងលោកស្រី Mourer សាស្រ្ដាចារ្យនៅមហាវិទ្យាល័យបុរាណវត្ថុវិទ្យា ដោយមាននិស្សិតនៃមហាវិទ្យាល័យនេះចូលរួមផង បានធ្វើកំនាយនៅរូងភ្នំល្អាងស្ពាននៃភ្នំទាកទ្រាំង មានចំងាយប្រមាណ ៥គ.ម. ពីអន្ដើកហែបខែត្របាត់ដំបង(11) ។ វត្ថុដែលគេបានរកឃើញមានចំនួនប្រមាណ ២០០០ ហើយមានជាអាទិ គ្រឿងប្រដាប់ធ្វើពីថ្មសំនង់ផ្ទះបាយ សាកសពសត្វល្អិត បំនែកគ្រឿងចានឆ្នាំង ឆ្អឹងសត្វ(RhinocerosSondaicusm Desm) និងឆ្អឹងមនុស្ស (ឆ្អឹងដើមដៃ និងឆ្អឹងដងកាំបិត)។ វត្ថុទាំងនេះត្រូវបានគេផ្ញើទៅប្រទេសបារាំង ដើម្បីធ្វើការសិក្សា។ ដុំធ្យូងជាច្រើនដែលគេរកឃើញក្នុងស្រទាប់លើ អនុញ្ញាតអោយគេចុះកាលកំនត់ដោយវិធីវិទ្យុសកម្ម (G 14) ៖
ស្រទាប់ទី១ = 1200 BP (750 ក្រោយ គ.ស)
ស្រទាប់ទី៣ = 4200 BP (2050 មុន គ.ស)
ស្រទាប់ទី៤ = 6250 (4290 មុន គ.ស.)
11 = Adhémard Leclère, le Sdach Kân, Imprimerie coloniale, Saigon,1911
ក. ៤ ស្ថានីយក្បាលរមាសនៅចន្លោះឆ្នាំ ១៩៦៦ និងឆ្នាំ ១៩៦៩ លោក Carbonnel និង Dalibrias បានធ្វើការរុករកក្នុងរូងភ្នំដែលជាលំនៅរបស់មនុស្សបុព្វប្រវត្ដិសាស្រ្ដនៅភ្នំក្បាលរមាសក្នុងខែត្រកំពត។ នៅទីនោះ លោកទាំងពីរបានរកឃើញនូវគ្រឿងចានឆ្នាំងដែលមានអាយុ ៣៤២០ឆ្នាំមុន គ.ស (11)។11 = Adhémard leclère, ke Sdach Kân, Imprimerie coloniale, Saigon 1911
ខ. ជីវភាពក្នុងសម័យបុព្វប្រវត្ដិសាស្រ្ដ ខ. ១. ពូជមនុស្សការសិក្សាឆ្អឹងលលាដ៍ដែលលោក Aymonier បានរកឃើញនៅសំរោងសែននៅឆ្នាំ ១៩០១ បានង្ហាញអោយយើងឃើញថា មនុស្សដែលរស់នៅ នៅសម័យសំរោងសែនគឺ ពិតជាបុព្វបុរសរបស់ជនជាតិខ្មែរសព្វថ្ងៃ។ អែការសិក្សាពីបំនែកឆ្អឹងផ្សេងៗ អោយយើងដឹងថាមនុស្សនៅម័យនោះ ជាមនុស្សមានមាឌមធ្យម តែមាំហើយមានចិញ្ចើមលយទៀតផង។
ខ. ២. ភូមិស្រុករបស់ប្រើប្រាស់នៅយុគថ្មរំលីង មនុស្សចូលចិត្ដរស់នៅក្នុងរូងភ្នំ (ភ្នំក្បាលរមាស ភ្នំទាកទ្រាំង) រឺលើខ្ពង់រាប (មនុស្សសម័យមេមត់)ក្រោយមកទៀតទើបចេញមករស់នៅត្រង់វាលខាងជើងបឹងទន្លេសាប (សំរោងសែន អន្លង់ផ្ដៅ) រឺទៅខាងជើងបន្ដិចទៀត (ម្លូព្រៃ)។ ខ្ទមពួកនេះធ្វើពីឈើ ហើយសង់ខ្ពស់ពីដី ដើម្បីជៀសវាងទឹកជំនន់ និងសត្វសាហាវ។ អែឈើដែលគេយកទៅសង់ផ្ទះ គឺបានមកពីកាប់ដោយពូថៅថ្មធំៗ។ នៅក្នុងស្ថានីយជាច្រើន គេបានរកឃើញគំនរសំនល់ផ្ទះគឺបានមកពីកាប់ដោយពូថៅថ្មធំៗ។ នៅក្នុងស្ថានីយជាច្រើនគេបានរកឃើញគំនរសំនល់ផ្ទះបាយមានជាអាទិសំបកខ្យងខ្ចៅ ឆ្អឹងសត្វ ឆ្អឹងត្រី អំបែងក្អមឆ្នាំង៘ អែប្រដាប់ប្រើប្រាស់វិញមានក្អម ចាន ឆ្នាំង ពូថៅថ្មប្រដាប់សំរាប់ដំស្បែកសត្វ។
ខ. ៣. សកម្មភាពនៃអ្នកស្រុកមនុស្សចេះធ្វើស្រែវស្សារួចហើយក្នុងតំបន់បឹងទន្លេសាប រហូតដល់ម្លូព្រៃថែមទៀត ព្រោះគេបានរកឃើញកន្ដៀវជាច្រើន ខ្លះធ្វើពីឆ្អឹងសត្វ ខ្លះធ្វើពីលង្ហិន ។ សត្វដែលគេចិញ្ចឹមច្បាស់ជាមាន គោ និង ជ្រូកនេះហើយ។ ក្រៅពីស្រូវមនុស្សត្រូវការសាច់សត្វដែលគេបានមកដោយការបរបាញ់ ព្រោះគេបានរកឃើញចុងព្រួញ (១ធ្វើពីដែកច្រើនទៀតធ្វើពីឆ្អឹង) និងពីការនេសាទ្រត្រី (ផ្លែសន្ទូចធ្វើពីឆ្អឹង និងលង្ហិន)។ ត្រង់ដែលគេបានរកឃើញ បង្ហាញថាមនុស្ស សម័យនោះចេះត្បាញទៅហើយ។ គេមិនបានដឹងច្បាស់ថា វត្ថុធាតុដើមដែលគេប្រើក្នុងមុខរបរនេះជាអ្វីទេតែបើតាមប៉ាន់ស្មានមើលទៅគឺកប្បាសហ្នឹងអែង។
ខ. ៤. ជំនឿ ទំនៀមទំលាប់គេមិនអាចស្គាល់ច្បាស់ពីជំនឿ និងទំនៀមទំលាប់របស់មនុស្សដើមទាំងនោះទេ ចំពោះវិធីរំលាយសព បើតាមគេស្មានមើលទៅប្រហែលគេដាក់សពអោយអង្គុយចោងហោង ហើយគេបំពាក់គ្រឿងអលង្ការអោយ មានកងដៃនិងខ្សែកជាដើម។
III អរិយធម៌ស្រ្ដូអាស៊ីការសិក្សាពីជីវភាពក្នុងសម័យបុព្វប្រវត្ដិខាងលើ បានបង្ហាញអោយឃើញថា ជីវភាពមានលក្ខណៈជា «អរិយធម៌អូស្រ្ដូអាស៊ី»។ តើអ្វីទៅដែលហៅថា អរិយធម៌អូស្ដ្រូអាស៊ី ហើយអរិយធម៌នេះមានគោលសំខាន់អ្វីខ្លះ?
ក្នុងកាលដ៏យូរលង់ មុនការមកដល់នៃជនជាតិចិន និងជនជាតិអិន្ឌាអាស៊ីអាគ្នេយ៍បានស្គាស់នូវអរិយធម៌ពិសេសមួយបែប។ តាមពិតអរិយធម៌នេះបានលាតសន្ធឹងលើអាស៊ីខាងត្បូងចាប់តាំងពីប្រទេសអិន្ឌារហូតដល់ Nuvell Guinée ដោយរាប់បញ្ចូលទាំងប្រទេសចិនខាងត្បូងផង (ចាប់ផ្ដើមតាំងពីទន្លេយ៉ង់សេចុះក្រោម)។ ដោយហេតុតែអរិយធម៌ទាំងនោះមានលក្ខណដូចគ្នាច្រើន គេអោយឈ្មោះហៅថា អរិយធម៌អាស៊ីខាងត្បូង(អូស្រ្ដូអាស៊ី) រឺអរិយធម៌ខ្យល់រដូវ)(១២)។ យ៉ាងណាមិញលោក A M Hocart និងលោក P.Mus បានសង្កេតឃើញមានភាពដូចគ្នាក្នុងជំនឿជាមូលដ្ឋាន និងក្នុងពិធីសំខាន់ៗក្នុងភូមិភាគអាស៊ីខ្យល់រដូវទាំងមូល។ គេមិនទាន់ដឹងច្បាស់ថាអរិយធម៌នេះហូរចេញពីមជ្ឈមណ្ឌលណាឡើយទេ។ ចំពោះរឿងនេះមានសម្មតិកម្មពីរយ៉ាង(១៣):13 = Lê Thanh Khôi,Histoire del l'Asie du Sud - est PUF. Que sais-je? Paris, 1959
- អ្នកខ្លះយល់ថាប្រហែលជាមានអំបូរមនុស្សមួយ រឺច្រើនដែលមានរិសគល់នៅអិន្ឌូចិន រឺនៅលើកោះ បានហូរចូលទៅក្នុងប្រទេសអិន្ឌាមុនកាលមកដល់របស់ពួកអារ្យ។ - ខ្លះទៀតយល់ផ្ទុយទៅវិញថាពួកទ្រាវិឌ រឺពួកអារ្យដែលចូលលុកលុយប្រទេសអិន្ឌាតាមទិសពាយព្យ បានរុញច្រានអោយពួកអ្នកស្រុកដើមថយទៅខាងត្បូង រឺទៅខាងកើត ហើយបានធ្វើដំនើរទៅកាន់អិន្ឌូចិន និងប្រជុំកោះ insoline។ទោះជាមានប្រភពមកពីណាក៏ដោយ យើងអាចបញ្ជាក់នូវគោលសំខាន់ៗនៃអរិយធម៌អូស្រ្ដូអាស៊ីបានដូតទៅ៖
១. ក្នុងវិស័យសំភារៈ - ចេះធ្វើស្រែវស្សា - ចេះវិធីបញ្ចូលទឹកក្នុងស្រែ - ចេះប្រើគោក្របី និងធ្វើប្រដាប់សំរាប់ធ្វើស្រែខ្លះ - ចេះស្លលោហធាតុ - ស្ទាត់ជំនាញខាងនាវាចរណ៍ៈ អរិយធម៌នេះត្រូវគេផ្សព្វផ្សាយរហូតដល់កោះ Madagascar ហើយអ្នកខ្លះថា រហូតដល់ប្រជុំកោះជប៉ុនថែមទៀត ព្រោះទំនាក់ទំនងនេះ គេសំអាងទៅលើប្រដាប់ប្រដាសម័យបុព្វប្រវត្ដិសាស្រ្ដ លើភាសានិងរបាំប្រពៃនី។ គេយល់ថា ហេតុដែលនាំអោយអរិយធម៌នេះ ត្រូវបានផ្សព្វផ្សាយទៅឆ្ងាយដូច្នេះ ព្រោះតែមនុស្សជំនាន់នោះចេះទាញផលប្រយោជន៍ពីភាពឆ្លាស់គ្នានៃខ្យល់រដូវ។
២. ក្នុងវិស័យសង្គមកិច្ច ក្នុងវិស័យនេះមានការទុកស្រីជាធំក្នុងគ្រួសារ និងសង្គម Matriareat និងការរាប់ញាតិតាមខ្សែស្រលាយខាងម្ដាយ filiation en lingne maternelle។ ចំពោះខ្មែរយើង គោលសំខាន់ខាងលើនេះ តែងបានបន្សល់នូវដាន ជាក់លាក់តាំងតែពីដើម រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ។ យ៉ាងណាមិញរឿងព្រេងដែលទាក់ទង នឹងការបង្កើតបឋមវង្ស ហើយដែលអ្នកប្រវត្ដិសាស្រ្ដចិនបានកត់ត្រាទុក ហ៊ុន ទៀន និងនាងលីវយី បានបង្ហាញថាអ្នកដឹកនាំសង្គមខ្មែរក្នុងសម័យដើមមានភេទជាស្រី។
អែសិលាចារឹកបានអោយពត៌មានថា នៅសម័យអង្គរ ស្រីមានអំនាចទុកដាក់ចែកចាយទ្រព្យសម្បត្ដិគ្រួសារ តាមចំនង់ចិត្ដរបស់ខ្លួន ដោយមិនបាច់សុំយោបល់ពីប្ដីទេ ចំនែកប្ដីវិញបើចង់ធ្វើអំនោយត្រូវទទួលការយល់ព្រមពីប្រពន្ធជាមុន រឺបើពុំដូច្នោះទេ ទាល់តែបញ្ជាក់ថាទ្រព្យនេះជាទ្រព្យផ្ទាល់របស់ខ្លួនជាប្ដី អិតមានទាក់ទងនឹងប្រពន្ធទេ។ម្យ៉ាងទៀត ការចែកកេរមត៌តក តែងធ្វើតាមខ្សែស្រលាយខាងស្រីជាដរាប ការផ្ទេរការងារជាព្រហ្មណ៍ មិនត្រូវផ្ទេរពីអូវពុកទៅកូនទេ តែត្រូវផ្ទេរពីអូវពុកទៅកូនប្រុសរបស់ប្អូនស្រី រឺក៏ពីអូវពុកមាទៅកូនប្រុសរបស់កូនស្រីនៃប្អូនស្រីរបស់ខ្លួន។ របបចែកកេរមរត៌កដោយចាប់យកខ្សែស្រលាយខាងម្ដាយជាធំ matrilinéarité ត្រូវគេយកទៅអនុវត្ដក្នុងការផ្ទេររាជសម្បត្ដិទៀត : សិលាចារឹក ប្រែរូប (៩៦១) បានអោយដឹងថា ព្រះបាទរាជេន្រ្ទវរ័្មនទី២មានព្រះបិតាព្រះនាម មហេន្រ្ទវរ្ម័ន ដែលមានដើមកំនើតនៅ ភវបុរ ចេនលាដីគោក អែព្រះមាតាព្រះនាម មហេន្រ្ទទេវីជាបងបង្កើតរបស់ព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១ ជាក្សត្រខាងសោមវង្ស ដោយហេតុនេះហើយ ទើបទ្រង់អាចទទួលរាជសម្បត្ដិ ពីព្រះបាទហសិវរ្ម័នទី៤? ជាក្សត្រសោមវង្សបាន(១១)។១១ = មើលលេខយោងខាងលើ
គួរកត់សំគាល់ថា មានរឿងព្រេងខ្មែរជាច្រើនបាននិទានពីការប្រកួតប្រជែងរវាងស្រី និងប្រុសក្នុងវិស័យផ្សេងៗមានការជីកស្រះ ពូនភ្នំ សង់ប្រាសាទជាដើម ហើយទោះបីរឿងទាំងនោះបានបញ្ជាក់ថា ភេទស្រីមានជ័យជំនះលើប្រុសក៏ដោយ ក៏សព្វថ្ងៃនេះសង្គមខ្មែរបានវិវត្ដមកដល់ដំនាក់ការមួយដែលភេទស្រី ត្រូវបាត់បង់អុត្ដមភាពរបស់ខ្លួនទៅលើភេទប្រុសទៅហើយ។ ប៉ុន្ដែសង្គមនេះនៅរក្សាដានខ្លះល្មមអោយយើងជឿបាននូវអត្ថិភាពរបស់ទស្សនៈទុកស្រីជាធំនៅឡើយ។ យ៉ាងណាមិញ របស់ រឺមនុស្សដែលមានរឺមានតួនាទីជាធំចំបងលើគេអែទៀតខ្មែរយើងនៅតែហៅថា មេ ដូចមេដៃ មេជើង មេដំបូល មេដែក មេទ័ព មេឃុំ មេស្រុក មេគយ មេការ៘ ក្នុងការស្ដីដន្ដឹងគូស្រករ ត្រូវប្រុសចូលទៅនិយាយសុំសេចក្ដីព្រមពីខាងស្រី លុះដល់ពេលរៀបការ ខ្មែរយើងក៏និយមទៅធ្វើផ្ទះខាងស្រីទៀត។ ហើយភស្ដុតាងដែលជាក់ស្ដែងជាងនេះទៅទៀត គឺពាក្យស្លោកខ្មែរមួយវគ្គដែលបានចែងថា «សូវស្លាប់បាកុំអោយស្លាប់មេ សូវលិចទូកកន្ដាលទន្លេកំអោយភ្លើងឆេះផ្ទះ»។
ដោយអាងទៅលើគោលធំមួយនៃអរិយធម៌ខ្មែរ គឺការទុកស្រីជាធំក្នុងគ្រួសារ និងក្នុងសង្គមនេះហើយទើបយើងយល់ថា ខ្មែរ ទំនងជាក្លាយមកពី ក + មេ ដូចមានការវិវត្ដន៍ដូចតទៅនេះ
ក + មេ > កមេ > ក្មេ > ក្មេរិ >ខ្មែរិ >ខ្មែរ
- ក្នុងភាសាខ្មែរិ ព្យញ្ជនៈ «ក» ជាបុព្វបទមួយសំរាប់ធ្វើន័យរបស់ពាក្យណាមួយអោយមានលក្ខណៈកាន់តែខ្លាំងក្លាឡើង។ អុទាហរណ៍ កកាយ (ញាប់ជាងធម្មតា) កកូរ (កូញាប់ជាងធម្មតា) កខឹក (សើច លឺកខឹកៗ ញាប់ជាងធម្មតា) - មេ សំគាល់ស្រ្ដីជាម្ដាយនៅក្នុងគ្រួសារ រឺស្រ្ដីជាអ្នកដឹកនាំនៅក្នុងសង្គម។ - ក្មេរិ បានន័យថា អ្នកគោរពមេ គឺអ្នកធ្វើអោយមេមានលក្ខណៈកាន់តែច្បាស់ឡើង។ ពាក្យនេះមាន ប្រើនៅក្នុងសិលាចារឹកមុនសម័យអង្គរ ដូចជានៅសិលាចារឹកប្រាសាទជាន់ជុំជាដើម។ - ខ្មេរិ ក្លាយមកពីក្មេរិទៀតគឺ ក ក្លាយមកជា ខ ។ ពាក្យនេះមានប្រើនៅសម័យអង្គរ ក្នុងសិលាចារឹក ប្រាសាទបន្ទាយឆ្មារជាដើម គឺក្នុងសម័យដែលខ្មែរយើងបានបង្កើតតួ ខ សំរាប់សរសេរពាក្យបាលី សំស្រ្កឹត។ - ខ្មេរិក្លាយមកពីខ្មេរនេះទៀត ដូចជាម៉ែដែលបានក្លាយមកពីមេដូច្នេះដែរ។
ដើម្បីជាការប្រៀបធៀប គួរគប្បីជ្រាបថា ជនជាតិអិន្ឌា និងជនជាតិចិន ដែលធ្លាប់តែជះអិទ្ធិពលរបស់ខ្លួនមកលើជាតិខ្មែរនោះ គេមិននិយមទុកស្រ្ដីជាធំដូចខ្មែរយើងទេ ផ្ទុយទៅវិញគេទុកប្រុសជាធាតុមានតំលៃជាងស្រី។ចំពោះជនជាតិអិន្ឌាគេដឹងថា តាំងតែពីព្រេងនាយមកស្រីមេម៉ាយពុំមានសិទ្ធយកប្ដីថ្មីទៀតឡើយ : កាលណាប្ដីស្លាប់ទៅស្រ្ដីអិន្ឌាត្រូវនៅបំរើគ្រួសារប្ដីតទៅទៀត រឺមួយលោតទៅក្នុងភ្លើងស្លាប់តាមប្ដីដើម្បីជៀសអោយផុតពីលំបាកវេទនាក្នុងការរស់នៅ(១៥)។ ម្យ៉ាងទៀតពាក្យ ប្ដី ដែលក្លាយមកពីពាក្យ បតិ =ម្ចាស់ ក៏អាចបង្ហាញអោយឃើញថា ជនជាតិអិន្ឌាមានទស្សនៈខុសឆ្ងាយពីខ្មែរណាស់។
ចំនែកក្នុងសង្គមចិនវិញ គេឃើញមានការគោរពបូជាដូនតា។ ក្នុងគ្រួសារនិមួយៗ គឺប្ដីជាអ្នកមានមុខងារសំខាន់ក្នុងការទទួលខុសត្រូវធ្វើយ៉ាងណាអោយការគោរពបូជានេះ អាចប្រព្រឹត្ដទៅដោយគ្មានអុបសគ្គ។ បើអូវពុកស្លាប់ទៅ គឺកូនច្បងនេះហើយដែលត្រូវទទួលតំនែងសំខាន់ខាងលើជាជំនួសអូវពុក អែកូនស្រីគ្មាននាទីអ្វីបន្ដិចបន្ដួចសោះឡើយ ក្នុងបន្ទុកនោះ។ ហើយនេះហើយបានជាជនជាតិចិន មិនអោយតំលៃទៅលើកូនស្រីទេ តែកាលណារៀបការហើយ គេតែងបញ្ជូនអោយទៅនៅគ្រួសារខាងប្រុស។ បើកាលណាប្ដីស្លាប់ ត្រូវនៅបំរើគ្រួសារខាងប្ដីតទៅទៀត។ តាមទំលាប់ចិន កូនស្រីមិនទាន់មានប្ដី ត្រូវស្ដាប់បង្គាប់អូវពុក បើមានប្ដីត្រូវស្ដាប់បង្គាប់ប្ដី ហើយបើផុតពីប្ដីទៅត្រូវស្ដាប់បង្គាប់កូនប្រុសច្បង (Régle des trois soumission) គួរកត់សំគាល់ម្យ៉ាងទៀតថា ជនជាតិចិននិយមអោយតំលៃទៅញាតិខាងអូវពុក : អុទាហរណ៍ ដូចជាជីដូនជីតាខាងអូវពុកគេហៅថា ជីដូនជីតាក្នុង អែជីដូនជីតាខាងម្ដាយគេហៅថា ជីដូនជីតាក្រៅ ក្នុង គឺក្នុងរង្វង់គ្រួសារ ក្រៅ គឺក្រៅរង្វង់គ្រួសារគេមិនសូវរាប់រកទេ
៣. ក្នុងវិស័យជំនឿ មនុស្សជាន់ដើមជឿថាមនុស្សស្លាប់ទៅមិនសូន្យទេ គឺមានព្រលឹងទៅចាប់ជាតិថ្មីទៀត។ ពួកខ្មែរលើដែលរស់នៅលើខ្ពង់រាបសព្វថ្ងៃ ក៏នៅមានជំនឿបែបនេះដែរ ពួកនេះចែកព្រលឹងជាបីប្រភេទ គឺព្រលឹងធំដែលចេញពីខ្លួនមនុស្ស ៦ខែមុនពេលស្លាប់ ព្រលឹងតូចចេញទៅនៅពេលស្លាប់ នឹងព្រលឹងខ្លះទៀតស្លាប់៦ខែហើយទើបព្រមចេញ(១៦)។ ដល់កាលណាមនុស្សស្លាប់ទៅគេយកទៅកប់ ហើយគេយកគ្រឿងប្រដាប់ដែលបុគ្គលនោះធ្លាប់ប្រើយកទៅកប់ជាមួយដែរ ដើម្បីទុកអោយប្រើប្រាស់ទៅទៀត។ ខ្មែរយើងសម័យអិលូវ តែកាលណាមានមនុស្សស្លាប់ គេតែងរៀបគ្រឿងបន្លុងប្រគេនចំពោះព្រះសង្ឃ ដើម្បីបញ្ជូនអោយអ្នកស្លាប់នោះដែរ។ បើតាមការស្រាវជ្រាវរបស់បុព្វប្រវត្ដិវិទូ មនុស្សជាន់ដើមនិយមបញ្ចុះខ្មោចក្នុងក្រល រឺក្នុងថ្មដុល dolmen រឺ menhir ដោយដាក់អោយសពអង្គុយ។ ទំលាប់នៅស្ថិស្ថេររហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ : បើកាលណាមានវរជនស្លាប់ គេយកសពទៅដាក់ក្នុងកោដ្ឋដែលប្រហែលជាក្លាយមកពីក្រលនោះហើយ អែធាតុរបស់រាស្រ្ដសាមញ្ញ ក៏គេយកទៅដាក់ក្នុងកោដ្ឋ ហើយបញ្ចុះក្នុងចេតីយដែរ។១៦ = ពង្សាវតារប្រទេសលាវ គឺក្រុងហ្លួងព្រះបាង ក្រុងវៀងចន្ទ ក្រុងជូន និងក្រុងចំប៉ាសាក់ ជាភាសាលាវ វៀងចន្ទ គ.ស. ១៩៦៧។ Annales de Laos-Luang Prabang- vein tiane Tranninh et Bassac, Publiées la22e année du régne de S.M. Sisavang Vong du Luang Prabang.1926
ផលវិបាកសំខាន់ដែលហូរចេញពីជំនឿដែលថាមនុស្សស្លាប់ទៅមិនសូន្យ គឺជំនឿលើខ្មោចអារក្សអ្នកតានេះអែង។ អ្នកតាជាព្រលឹងនៃជនដែលស្លាប់ទៅហើយ តែនៅរក្សាមើលសុខទុក្ខដល់កូនចៅតទៅទៀត បើជាស្រីគេហៅថា អ្នកដូន។ ខ្មែរយើងសព្វថ្ងៃនៅមានជំនឿលើអ្នកតាច្រើននៅឡើយ ជាពិសេសក្នុងចំនោមអ្នកស្រែចំការ ខ្ទមអ្នកតា គេឃើញមានពាសពេញភូមិស្រុក ហើយពិធីសែនឡើងអ្នកតាក៏គេប្រារពធ្វើរៀងរាស់ឆ្នាំដែរ។ ពួកខ្មែរលើក៏មានជំនឿដូចគ្នានេះដែរ ហើយគេហៅអ្នកតាថាព្រះ ដូច្នេះយើងឃើញថា ពួកអ្នកស្រុកអាយមានទំលាប់គោរពបូជាដូនតានេះស្រេចទៅហើយ នៅមុនពេលអិន្ឌាចូលមកដល់។ លុះលទ្ធិពុទ្ធសាសនានាំចូលមក ជំនឿដែលចាត់ទុកថាមនុស្សស្លាប់ទៅមិនសូន្យ ព្រោះមានវិញ្ញាណទៅកើតជារូបថ្មីទៀត ក៏មានលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែល នឹងជំនឿរបស់អ្នកស្រុកអាយ (ព្រលឹង ហើយនិងវិញ្ញាណមិនដូចគ្នាបេះបិទទេ) ហើយក៏បានពួកនេះទទួលយកទៅ។សព្វថ្ងៃនេះបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ គឺជាបុណ្យសំយោគរវាងជំនឿបែបពុទ្ធសាសនា និងជំនឿអ្នកស្រុកអាយ។
មនុស្សជំនាន់ដើមមានជំនឿម្យ៉ាងទៀតថា កន្លែងសំរាប់គោរពបូជាគឺស្ថិតនៅលើកំពស់ មានកំពូលភ្នំជាដើម។ គឺជំនឿបែបនេះហើយដែលបង្កើតអោយមានទស្សនៈក្នុងការករសាងប្រាសាទភ្នំ អេតណូ-វិទូខ្លះដូចជាលោកQuarit Ches Wates បានពន្យល់ថា ប្រាសាទភ្នំជាដំនាងភ្នំ អែលិង្គតំកល់ក្នុងប្រាសាទជាតួអ្នកតានេះអែង។
ជំនឿមួយទៀតរបស់អ្នកស្រុកដើមដែលគួរអោយកត់សំគាល់ដែរ គឺការគោរពទេព្ដាដី ព្រោះដីជាមូលដ្ឋានផ្ដល់នូវស្រូវអង្ករអាហារសំខាន់។ ជំនឿនេះ គេឃើញមានរំលឹកឡើងវិញក្នុងពិធីច្រត់ព្រះនង្គ័លបើករដូវធ្វើស្រែចំការ។
ក្នុងវិស័យភាសា គេឃើញមានប្រើភាសាដែលគេអាចបង្កើតពាក្យថ្មីបានដោយប្រើបទដើម pr-fixes បទជ្រែក infixes និងបទចុង។ ចំពោះខ្មែរយើងធ្វើកំលាយពាក្យដោយប្រើបទដើម និងបទជ្រែកឃើញនៅស្ថិតស្ថេររហូតដល់សព្វថ្ងៃ ហើយប្រកបដោយក្បួនខ្នាតច្បាស់លាស់ណាស់។ ម្យ៉ាងទៀតការសិក្សាស្រាវជ្រាវបានបង្ហាញអោយឃើញថាវិធីបែបនេះ ក៏មានពិតប្រាកដក្នុងភាសាមនដែរ។